Σε προηγούμενο κείμενό μας μιλήσαμε για τη λεγόμενη «δραματική δομή» των μυθιστορημάτων, και για το πώς όλα τους χωρίζονται σε τρεις πράξεις: την Αρχή (ή «Δέση»), τη Σύγκρουση και τη Λύση. Είπαμε επίσης πως η καθεμιά από τις τρεις αυτές πράξεις έχει καθορισμένο «μήκος», καθορισμένη έκταση, και πως μεταξύ τους παρεμβάλλονται οι κρίσιμες σκηνές: μία κρίσιμη σκηνή μεταξύ πρώτης και δεύτερης πράξης, και άλλη μία μεταξύ δεύτερης και τρίτης.
Τι είναι λοιπόν αυτές οι περίφημες κρίσιμες σκηνές; Και γιατί είναι… κρίσιμες;
Είναι μάλλον απλό. Όπως, εδώ που τα λέμε, απλό είναι οτιδήποτε σχετίζεται με τους κανόνες κατασκευής ενός μυθιστορήματος, είτε αυτό είναι του φίλου μας, που έβγαλε το βιβλίο του με αυτοέκδοση —και μπράβο του!—, είτε του Τζόναθαν Φράνζεν. Οι κανόνες είναι όλοι τους απλοί, εύχρηστοι και ήδη οικείοι (αν τους μάθεις) στον καθένα μας. Αυτό που ξεχωρίζει εντέλει τα μυθιστορήματα είναι κάτι άλλο, κάτι πιο «προσωπικό»: είναι η αρχική ιδέα, είναι η δουλειά που θα επενδύσει κανείς σε αυτά, είναι ο χρόνος που θα τριφτεί μαζί τους, η επιμέλεια που θα τους κάνει, η φροντίδα των ειδικών επιμελητών και, φυσικά, αυτό που λέμε «ταλέντο». Όμως, για να είναι ένα μυθιστόρημα πραγματικό μυθιστόρημα, οφείλει πριν από καθετί άλλο να υπακούει σε κάποιους γενικά παραδεκτούς κανόνες. Εκτός και αν ο συγγραφέας, βέβαια, θέλει να πρωτοτυπήσει ή να «σπάσει» τους κανόνες, πράγμα που κάνουν πολλοί — αλλά γενικά χωρίς αξιόλογη επιτυχία.
Ας γυρίσουμε όμως στις κρίσιμες σκηνές.
Καταρχάς, όλα τα βιβλία αποτελούνται κυρίως από σκηνές. Μία σκηνή δεν χρειάζεται να έχει «δράση» για να θεωρείται τέτοια — ούτε καν διαλόγους. Σκηνή είναι απλώς κάτι που γίνεται σε συγκεκριμένο τόπο ή/και χρόνο. Όταν αλλάζει το ένα από τα δύο (ή και τα δύο), τότε αλλάζει και η σκηνή. Ακόμη και όταν ο «παντογνώστης αφηγητής» περιγράφει τον ήρωα του βιβλίου, το κάνει χρησιμοποιώντας είτε σκηνές, είτε θραύσματα σκηνών, εκτός από τις περιπτώσεις που εξάγει συμπεράσματα, αναλύει συμπεριφορές κλπ. Όμως όλα αυτά είναι κάτι άλλο. Ο μύθος μας πάντα κινείται με κάτι που συμβαίνει. Μόνο έτσι προωθείται η δράση και μόνο έτσι κυλά η αφήγηση. Και, ό,τι συμβαίνει, συμβαίνει εντός μίας σκηνής: σε έναν χώρο, και σε έναν χρόνο.
Οι σκηνές από τις οποίες αποτελείται ένα μυθιστόρημα (φυσικά και ένα θεατρικό έργο, ή μία κινηματογραφική ταινία — αλλά ακόμα και ένα παραμύθι: από εκεί άλλωστε ξεκίνησαν όλα) δεν έχουν όλες τους το ίδιο «ειδικό βάρος». Δεν εννοούμε ότι κάποιες είναι… άχρηστες. Ίσα-ίσα. Άλλωστε, ένα καλό βιβλίο πρέπει να αποφεύγει οτιδήποτε θα μπορούσε να του λείπει: είτε αυτό είναι λέξεις, πολλά επίθετα για παράδειγμα, είτε ανούσιοι διάλογοι, είτε ολόκληρες σκηνές που προστέθηκαν στο κυρίως σώμα του έργου μόνο και μόνο για να του προσδώσουν όγκο. Τουναντίον: καθετί σε ένα μυθιστόρημα οφείλει να υπηρετεί τον μύθο — να έχει λόγο που γράφτηκε — να είναι εκεί για να προωθήσει την ιστορία μας μέχρι τη Λύση.
Όμως κάποιες σκηνές έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Και τέτοιες ακριβώς είναι οι κρίσιμες σκηνές. Κρίσιμη σκηνή είναι ένα επεισόδιο ή ένα γεγονός που μπαίνει στη ροή του μύθου και, ξάφνου, τη στρέφει σε διαφορετική κατεύθυνση. Ένα μυθιστόρημα μπορεί να έχει πολλές τέτοιες (όπως μπορεί να έχει πολλά twist, όπως λέμε συνήθως όταν μιλάμε για ένα ψυχολογικό θρίλερ ή για ένα αστυνομικό μυθιστόρημα). Όμως οι βασικές του, οι κυριότερες, οι «εκ των ων ουκ άνευ» κρίσιμες σκηνές είναι δύο: αυτή που παρεμβάλλεται μεταξύ πρώτης και δεύτερης πράξης, και αυτή που παρεμβάλλεται μεταξύ δεύτερης και τρίτης.
Αυτές οι δύο κρίσιμες σκηνές είναι τα δύο εφαλτήρια που προωθούν τον μύθο μας, «απαλλάσσοντάς» μας από την Αρχή, στην οποία μάθαμε ό,τι ήταν να μάθουμε για το «πρόβλημα» που στη συνέχεια θα επεξεργαστεί το μυθιστόρημα, και εισάγοντάς μας στην τελική ευθεία της Λύσης του.
Δεν υπάρχει ίσως τίποτε πιο ενδιαφέρον, πιο ενδιαφέρουσα άσκηση, αν θέλετε, από το να ψάχνει κανείς τις δύο βασικές κρίσιμες σκηνές στα βιβλία που διαβάζει. Μετά από λίγη εξάσκηση, κανείς μπορεί να τις ανακαλύπτει πανεύκολα — και να μαθαίνει έτσι πολλά για τη δομή των μυθιστορημάτων. Μάλιστα, υπάρχει και ακόμη ένας «κανόνας» εδώ: η πρώτη κρίσιμη σκηνή παρουσιάζεται από τον συγγραφέα όταν —όπως είπαμε— μας έχει παρουσιάσει όλα τα στοιχεία που θα τον απασχολήσουν. Έτσι, και καθώς όλα αυτά τα στοιχεία δεν αργούν να τεθούν επί τάπητος, αλλιώς θα αφήναμε το βιβλίο απαυδισμένοι, η πρώτη κρίσιμη σκηνή «κρύβεται», σε ένα βιβλίο ας πούμε 120 σελίδων (βάζουμε αυτή την κλίμακα για να έχουμε μία εύκολη τάξη μεγέθους), κάπου στη σελίδα 25 με 30. Και η δεύτερη; Η δεύτερη κρίσιμη σκηνή αντιστοίχως θα παρουσιαστεί άλλες τόσες σελίδες πριν από το τέλος.
Φαίνεται εύκολο; Είναι! Φαίνεται κάπως απατηλό ή απλώς περίεργο; Δεν είναι! Κάθε ιστορία γεννιέται, ζει και «πεθαίνει» με έναν τρόπο φυσιολογικό και σχεδόν όμοιο πάντα. Μπορεί όλα τα άλλα να είναι εντελώς διαφορετικά, αλλά τα στάδια της ανέλιξης του μύθου μοιάζουν απροσδόκητα μεταξύ τους.
Φανταστείτε ένα γήπεδο ποδοσφαίρου. Ή μάλλον, φανταστείτε εκατό (!) γήπεδα ποδοσφαίρου. Όλα είναι διαφορετικά μεταξύ τους, σωστά; Άλλα είναι μεγάλα και λαμπρά, άλλα έχουν χλοοτάπητα, άλλα είναι «ξερά», άλλα μπορούν να φιλοξενήσουν 1.000, ή 10.000, ή 100.000 θεατές. Άλλα έχουν διαφημίσεις για ταβέρνες, και άλλα για θηριώδεις εταιρίες τηλεπικοινωνίας. Όμως ο στίβος γύρω από τον αγωνιστικό χώρο είναι σε όλα τους 400 μέτρα.
Και οι δύο καμπές του στίβου είναι οι κρίσιμες σκηνές του.
Το Bookoo σού προτείνει: οργάνωσε και φρόντισε καλά τις κρίσιμες σκηνές του βιβλίου σου. Και ψάξε τις αντίστοιχες κρίσιμες σκηνές στα μυθιστορήματα που αγαπάς!
